انزال و تنزیل قرآن

تنزیل در لغت  عرب  نزول تدریجى است  و انزال , نزول دفعى , حق سبحانه مى فرماید :  انا انزلناه فى لیلة القدر  . ما قرآن را یک  بار در شب قدر نازل کرده ایم آن همه حقائق گرانقدر یک  بار به صورت  انزال بر قلب خاتم القاء شده است   انا سنلقى علیک  قولا ثقیلا  ( 2 ) پس از آن در مدت  بیست  و سه سال نجوما و تدریجا باذن الله پیاده شده است   و قرآنا فرقناه لتقرأه على الناس على مکث  و نزلناه تنزیلا  ( 3 ) . 

پاورقی:

2 سوره مزمل , آیه 6 .

3 سوره الاسراء , آیه 107 .

در حکمت  متعالیه مثلا در مبحث  اتحاد عاقل و معقول اسفار مبرهن است  که چون نفس از قوه به فعل رسیده است  و عقل بسیط گردیده است  همه اشیاء خواهد شد زیرا که ادراک  معقولات  غیر متناهى براى عقل بسیط محقق است  , این اصل رفیع ذوالقدر در اعتلاى به فهم خطاب  محمد صلى الله علیه و آله انا انزلنا فى لیلة القدر  حجتى بالغ و برهانى باهر است   ( 1 ) . آیات  قرآنى جوامع کلم اند , این کلمات  جامعه خزائن الهى اند آن قلبى صاحب  مقام ولایت  تکوینى است  که وعاى این خزائن الهى گردیده است  . حضرت  آدم اهل بیت  , امام زین العابدین على بن الحسین علیه السلام فرمود :  آیات  القرآن خزائن فکلما فتحت  خزانة ینبغى لک  ان تنظر ما فیها ( 2 ) .

از سبط اکبر پیغمبر حضرت  امام حسن مجتبى علیه السلام در بیان وسعت قلب  خاتم صلى الله علیه و آله حدیثى به این مضمون مروى است  که : چون خداوند متعال قلب  پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله را وسیع ترین قلب ها یافت  قرآن کریم را بر او نازل فرمود ,  و انه لتنزیل رب  العالمین نزل به الروح الامین على قلبک  لتکون من المنذرین  ( 3 ) ,  الم نشرح لک  صدرک   .

شیخ عارف  محیى الدین عربى در فص شعیبى فصوص الحکم گوید : قلب العارف  بالله هو من رحمة الله و هو اوسع منها فانه وسع الحق جل جلاله و رحمته لاتسعه .

و در فص اسحاقى از عارف  بسطامى نقل کرده است  که لوان العرش

 پاورقى :

1 فصل 16 , طرف  اول , مرحله دهم اسفار , ص 294 , ج 1 . 2 کافى , ج 2 , معرب  , ص 446 .

3 سوره شعراء , آیه 195 .

و ما حواه الف  الف  مرة فى زوایة من زوایا , قلب  العارف  ما أحس به . و پس از نقل این کلام از عارف  مذکور , گوید : و هذا وسع ابى یزید فى عالم الاجسام , بل اقول لوان مالایتناهى وجوده یقدر انتهاء وجوده مع العین الموجدة له فى زاویة من زوایا قلب  العارف  ما أحس بذلک  فى علمه فانه قد ثبت  ان القلب  وسع الحق و مع ذلک  ما اتصف  بالرى فلو امتى ارتوى . این بیان شیخ کلامى کامل و سخنى به غایت  نیکو است  که ابو یزید و ابو سعیدها خوشه چین خرمن ختمى مرتبت اند . قلبى که مهبط و محتد انا انزلناه فى لیلة القدر است  به تقدیر آحاد رعیت  مقدر نمى گردد به قول متأله سبزوارى :

آفاق دیدم انفس رسیدم

من ذایدانیه ما شفته قط

صد چون سرو شش حلقه بگوشش

ناخوانده او لوح ننوشته او خط

هر اثرى نمودار دارائى مؤثر خود است  , همانطور که حق سبحانه غیر متناهى است  کتاب  او نیز غیر متناهى است  . قوله سبحانه :  قل کل یعمل على شاکلته  ( 1 ) .

عارف  بسطامى گوید : اگر عرض با آنچه که حاوى آنست  هزار هزار برابر یعنى یک  میلیون برابر گردد و در گوشه اى از گوشه هاى قلب  عارف  بالله قرار گیرد , احساس بدان نمى کند . صاحب  فصول گوید بلکه سعه قلب  فوق آنست  که قد ثبت  ان القلب  وسع الحق و این کلامش اشارت  به این حدیث شریف  قدسى دارد که  لایسعنى ارضى و لاسمائى ولکن یسعنى قلب  عبدى المؤمن , یعنى :

پاورقى :

1 سوره الاسراء , آیه 85 .

گفت  پیغمبر که حق فرموده است

من نگنجم هیچ در بالا و پست

در زمین و آسمان و عرش نیز

من نگنجم این یقین دان اى عزیز

در دل مؤمن بگنجم اى عجب

گر مرا جوئى در آن دلها طلب

صاحب  فصوص و فتوحات  در یکى دیگر از کتابهایش به نام الدرالمکنون و الجوهر المصون فى علم الحروف  نکته اى لطیف  درباره قرآن مجید دارد که یأتى یوم القیامة بکرا[ ( لا یعلم تأویله الاالله](   وقتى قیامت  شما قیام کرده است  , قرآن مجید را با اینکه آن همه کتب  تفاسیر انفسى و غیر انفسى در تفسیر آن نوشته اند , مى بینید که بکر است  هنوز قرآن دست نخورده است  و خود محیى الدین عربى نود و پنج جلد کتاب  در تفسیر انفسى قرآن نوشت  . نوع تفسیر اهل عرفان تفسیر انفسى است  لذا به حسب  ظاهر هضم مطالب  آنان براى افکار اکثرى سنگین است  , در قبول آن استنکاف دارند و چنین گمان دارند که با ظواهر امور مطابقت  ندارد ولى حقیقت  أمر این است  که :

چون به چشمت  داشتى شیشه کبود

زین سبب  عالم کبودت  مى نمود

ما باید به فهم خطاب  محمدى صلى الله علیه و آله اعتلاء و ارتقاء بیابیم و در واقع قرآن بیانگر مقامات  مسیر تکاملى انسان است  و انسان را عوالم است  و این فریق , بطون و تأویلات  و مقامات  و اسرار آیات  را به اندازه اعتلاى وجودى و درایت  و بینشى که یافته اند تفسیر مى نمایند تا شرح صدر مفسر چه قدر بوده باشد , و به قول متأله سبزوارى در اول اسرار الحکم : تا مشکلى مى رسد تبادر به رد و انکار نکنید که مطلب  عالیه را فهمیدن هنر است  نه رد و انکار .

منبع:  کتاب ولایت تکوینی اثر علامه حسن زاده آملی