نکاتی ازکتاب ده رساله اثر حضرت علامه حسن زاده آملی

بدان که دهر روح زمان و علت  آن است  و نسبت  دهر به زمان نسبت  روح به جسد است  . و به عبارت  اخرى موجودات  عالم دهر , مبادى و علل وجودات زمان و زمانى هستند کما اینکه سرمدى علت  دهرى است  , و چنانکه روح علت جسد و مرتبه کمال آن است  و جسد مرتبه ضعف  علت  و معلول آن است  , همچنین است  زمان و زمانیات  نسبت  به دهر . خلاصه سرمد روح دهر است  و دهر روح زمان .

مثل دهر با زمان , مثل صورت  کلیه معقوله زمان ذهنى با زمان متدرج خارجى است  که در حقیقت  بر اساس رصین حرکت  جوهریه , مقدار سیلان طبیعت  است  جز این که صورت  معقوله با زمان خارجى معیت  وجودیه ندارد و علت  آن نیست  , اما آن صورت  عقلیه اى که جوهر مفارق در طول زمان و علت اوست  یعنى همان روح زمان , معیت  وجودیه دارد . غرض از این تنظیر ثبات  مطلق صورت  معقوله و تجدد زمان خارجى است  .

حال که دانسته اى دهر روح زمان و علت  آن است  , و حقیقتى عقلى مفارق از طبیعت  است  , بنابراین در بسیارى از مواردى که از زبان اهل بیت  عصمت و وحى به زمان مانند مخاطبه با ذوى العقول خطاب  مى شود , باید به لحاظ خطاب  به اصل و مبدأ زمان بوده باشد که از مفارقات  نوریه و دار آخرت است  و دار آخرت  حیات  و شعور است  و ان الدار الاخرة لهى الحیوان . از باب  مثال دعاى چهل و پنجم صحیفه سجادیه در وداع شهر رمضان . امام سجاد علیه السلام خطاب  به ماه مبارک  رمضان مى کند و چندین بار وى را سلام مى کند و مى فرماید :  السلام علیک  یا شهر الله الاکبر و یا عید اولیائه , السلام علیک  یا اکرم مصحوب  من الاوقات  و یا خیر شهر فى الایام و الساعات   .

و به تقریر و تعبیر دیگر گوییم : اگر در وداع زمان و سلام بدان برایت اشکال پیش آید که زمان از قبیل موجود زنده با شعور قابل صحبت  و تودیع و سلام نیست  , جوابش اینکه :

زمان و مکان و سایر اشیاى بیجان , اگر چه در این عالمشان و به این صورشان شاعر نیستند ولى همه آنها را در بعض عوالم عالیه حیات  و شعور و نطق و بیان و حب  و بغض است  , چنانکه اخبار بسیارى که در احوال عوالم برزخ و قیامت  آمده است  و همچنین مکاشفات  اهل کشف  کاشف  این مطلب است  زیرا آنچه در این عالم وجود مى یاب د آنها را در عوالم دیگرى که به حسب  وجود سابق بر این عالم اند وجودى است  و موجودات  را در هر عالمى صور و احکام مخصوص به آن عالم است  که با صور و احکام این عالم اختلاف دارد , یعنى اختلاف  به حسب  ظل و ذى ظل و حقیقت  و رقیقت  دارد و از احکام بعض عوالم عالیه این است  که هر چند در آنها موجودند داراى حیات و شعوراند . زیرا که آن دار دارحیات  است  و زنده است  , چنانکه اخبار بر آن دلالت  دارد و قول خداوند متعال و ان الدار الاخرة لهى الحیوان بدان اشارت  دارد و از اخبارى که دلالت  بر حیات  موجودات  عالم آخرت  مى کند اخبارى اند که در آنها آمده است  فوا که بهشت  تکلم دارند و سریر بهشتى به تکیه کردن مؤمن بر آنها شادى و استبشار مى نماید , بلکه برخى از این اخبار دلالت  بر تکلمات  ارض با مؤمن و کافر دارند و این امور به این عالم حسى گویا نیستند , لذا اهل این عالم تکلمات  آنها را نمى شنوند بلکه به ملکوتشان در تکلم و فرح و استبشارند .

و از این قبیل است  تکلم حصا در دست  رسول الله صلى الله علیه و آله که نطق و تکلم سنگ  ریزه به ملکوت  او است  و اعجاز رسول الله صلى الله علیه و آله این بود که نطق لسان ملکوت  آنها را به أسماع دنیوى اسماع کرده است  , بلکه آنچه را که نبى یا ولى معجزه کرده است  از قبیل انطاق جماد و احیاى آن , همه از این بابند ,

چه این که عصاى موسى و طیر عیسى , حیاتشان به ملکوتشان بوده است  و ملکوت  از اهل این عالم غائب  است  مگر این که خداوند بنا بر حکمتى براى ایشان اظهار بدارد , پس زمان در بعضى عوالمش حى است  و مر او را شعور است  . بنابراین باکى نیست  که زمان به حسب  همان عالم خود که حى و شاعر است  طرف  خطاب  و تودیع قرار گیرد .

زمان را به بیان مذکور اصلى مفارق است  که علت  این زمان و روح آن است و با وى معیت  وجودى طولى دارد . و در لغت  لاتین و گرک  براى زمان رب النوع بنام ساتورنSATURNE )  ) قائل اند و شاید اشارت  به همین مطلب سامى بوده باشد .

از آنچه که در بیان لیلة القدر تذکر داده ایم دانسته مى شود که لیلة القدر را به حسب  نشأه عنصرى زمانى , افراد متشابه و متماثل , در یک سال و یا در یک  ماه بوده باشد , مثلا در یک  ماه مبارک  رمضان به حسب اختلاف  آفاق در یکى از آفاق شرقیه مثلا هند شبى بیست  و سوم ماه مبارک رمضان باشد که به حسب  روایات  اهل بیت  عصمت  و طهارت  لیلة القدر است , و حال این که شب  قبل آن در یکى از آفاق غریبه آن مثلا ایران شب  بیست و سوم ماه مبارک  بوده است  که در آفاق ایران رؤیت  هلال ماه مبارک  یک شب  قبل از هند به وقوع پیوسته است  که هر دو شب  لیلة القدر است  و به حسب  آفاق متعدد است  به تعدد ظلى و زمانى , چنانکه هر یک  از انواع عالم ماده و مدت  را وجود متفرد عقلانى است  که باذن الله مدیر و مدبر افراد متکثر عنصرى نوع خود است  و همه آنها را در حضانت  خود دارد و در شرع  مقدس از آن تعبیر به ملک  موکل شده است  , له معقبات  من بین یدیه و من خلفه یحفظونه من امر الله ( 1 )

پاورقى :

1 سوره رعد , آیه 12 .